C.T. Jasper – Zmierzch faraonów

Frieze Art Fair, May 9 – 12, 2014
Randall's Island Park, Manhattan, Stany Zjednoczone

O faraonach dawnych i nowych
C. Eamon

Najnowsza instalacja wideo C. T. Jaspera, zatytułowana Zmierzch faraonów, w charakterystyczny sposób dla twórczości tego artysty łączy praktykę kreatywnego zapożyczenia z zainteresowaniem aktualnymi zagadnieniami społeczno-politycznymi. Używając metody cyfrowego wymazywania, Jasper pieczołowicie usunął wszystkie postaci ludzkie z popularnego polskiego filmu fabularnego z lat 60. XX wieku, nadając mu zupełnie nową jakość. Stanowiący podstawę dzieła Faraon Jerzego Kawalerowicza (1966) nabiera w kontekście „arabskiej wiosny” i jej niejednoznacznego pokłosia niezwykłej aktualności. Proces przemian na Bliskim Wschodzie, który już wywołał daleko idące konsekwencje społeczno-polityczne na całym świecie, trwa dalej. Zmierzch faraonów dostarcza zatem relewantnego krytycznego kontekstu dla procesów czytania, pisania i przepisywania historii w kulturze zdominowanej przez media.

Film Kawalerowicza, stanowiący jednocześnie inspirację i źródło instalacji Jaspera, opisuje upadek rządzonego przez Ramzesa XI Nowego Państwa Tebańskiego, który w XI w. p.n.e. zakończył trwający kilka tysięcy lat okres ciągłości władzy w starożytnym Egipcie oraz wspaniałą kulturę architektoniczną, słynną z budowy piramid. Od momentu powstania filmu, będącego adaptacją pochodzącej z końca XIX wieku powieści Bolesława Prusa, jego treść wielokrotnie była przyczynkiem do refleksji natury politycznej i historycznej. Gdy Prus zaczynał pisać swoją pierwszą powieść historyczną w roku 1894, mógł myśleć o wcześniejszych o sto lat rozbiorach, które zakończyły żywot Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Jest wielce prawdopodobne, że Faraon jest alegorią na temat rozpadu polsko-litewskiego państwa, ale znaczenie dzieła na tym się nie kończy.

Siedemdziesiąt lat po wydaniu powieści Prusa, staje się ona dla Kawalerowicza kamuflażem dla jego własnych poglądów na temat społeczno-politycznych realiów socjalistycznej Polski. Idee arogancji władzy i jej nadużyć zostają poruszone pod przykrywką historycznej opowieści o Ramzesie XI i jego biurokratyczno-arystokratycznym reżimie. Reżyser sięga po literacką figurę, jaką jest alegoria, i twórczo ją rozwija, by przekazać określone treści. Alegoria od dawna jest potężną bronią w pisarskim arsenale. Pióro posiada moc tworzenia i zabijania, a alegoria na przestrzeni wieków chroniła autorów przed potencjalnymi konsekwencjami ich dzieła. W warunkach totalitarnej władzy komunikowanie się z odbiorcą w mniej zawoalowany sposób może być śmiertelnie niebezpieczne. W drugiej połowie XX wieku filmowcy, zarówno w Związku Radzieckim, jak i w innych krajach bloku wschodniego, również chętnie korzystali z narzędzia, jakim jest alegoria, by budować zakamuflowaną krytykę struktur władzy, jeżeli nie bezpośrednio doświadczanego braku swobód. Wybitne przykłady takiego podejścia powstawały na całym świecie, ale największe ich nasilenie ma miejsce w okresie „renesansu” sztuki filmowej w latach 60. w Polsce i Czechosłowacji. W obu przeprowadzano rewolucyjne eksperymenty na polu kinematografii, a dwoje z najbardziej znanych twórców tego okresu – Andrzej Wajda i Vera Chytilová – to klasyczne przykłady artystów posługujących się alegorią. Wiele spośród ich filmów wykraczało jednak poza doraźny komentarz polityczny.

Jeżeli chodzi o alegorię polityczną, wideo C. T. Jaspera posiada określone intencje i jest w specyficzny sposób prezentowane. Drewniana struktura, zaprojektowana przez artystę, jest dynamicznie architektoniczna. Rozwija się niczym harmonia w górę i na boki od płaszczyzny ekranu, na którym wyświetlany jest jego Faraon, i ma się wrażenie, że mogłaby się złożyć równie łatwo, jak się rozkłada, mimo że w rzeczywistości jest solidną konstrukcją. Ta architektoniczna iluzja ukośnego ruchu nie tylko wzmacnia wrażenie mobilności sugerowane przez obłożenie konstrukcji garbowaną skórą owczą – przywodzącą być może na myśl nomadyczny styl życia – lecz także kojarzy się w nieunikniony sposób z miechem (mieszkiem) aparatu fotograficznego, urządzeniem służącym do oddalenia obiektywu od powierzchni filmu i często wykorzystywanym w fotografii wielkoformatowej. Miech nie jest li tylko archaicznym udogodnieniem. Wciąż używa się go w fotografii w bardzo określonym celu: dla korekcji zniekształcenia obrazu powodowanego przez krzywiznę soczewek obiektywu, co jest szczególnie istotne dla fotografów architektury. Miech pozwala odsunąć obiektyw od płaszczyzny ogniskowej, czyli miejsca, gdzie obraz skupia się na powierzchni kliszy wewnątrz aparatu, a także zmienić kąt jego położenia względem tej płaszczyzny. To w efekcie umożliwia skorygowanie dystorsji optycznej, czyli sytuacji, gdy fotografowana struktura prostokątna „zapada się” jak poduszka (dystorsja poduszkowa) lub wybrzusza niczym beczka (dystorsja beczkowa); dzięki miechowi kolumny są znowu równoległe, a łuki symetryczne. Krzywizna gałki ludzkiego oka oznacza podobny problem dla obiektywizmu obserwacji, jednak w tym przypadku korektę wprowadzają zapewne (w kategoriach biologicznych) odpowiednie ośrodki mózgowe. W wideo instalacji Jaspera obiektywizm jest zasadniczym elementem rozważań. Teoria i historia filmu od dawna zwraca uwagę, że budowę aparatu/kamery, z jej obiektywem i przesłoną, można skutecznie porównać do budowy oka ludzkiego, które również odbiera obraz z zewnątrz w postaci fal świetlnych. Co więcej, przestrzeń kina bardzo często postrzegana jest jako przestrzeń psychologiczna – wewnętrzna przestrzeń projekcji zarówno realnej, fizycznej, jak i psychicznej. Te zagadnienia są obecne w przestrzeni projekcyjnej skonstruowanej przez Jaspera. Pociągająca wydaje się idea, że w „sali kinowej” zbudowanej na podobieństwo miecha może być wyświetlany film będący sam w sobie rodzajem korekty.

Zmierzch faraonów C. T. Jaspera czerpie swą treść z wielu warstw interpretacji zawartych w literackiej i wizualnej historii. Zastosowana przez artystę technika cyfrowego wymazywania postaci ludzkich zapowiada kolejną opowieść, otwartą i nieposiadającą jeszcze zakończenia. Tak jak opróżnienie naczynia, jakim jest oryginalny filmowy Faraon, stało się podstawą wideo instalacji Jaspera, tak napełnianie naczynia nowego dopiero się rozpoczyna.

Autor błędnie nazywa swego bohatera Ramzesem XIII. Ostatnim władcą XX. dynastii i Nowego Państwa był Ramzes XI.

Projekt dofinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.